28 kwietnia 2025 roku w Crostwitz (Niemcy) odbyły się uroczystości upamiętniające 80. rocznicę zakończenia Bitwy pod Budziszynem. Obchody zostały zorganizowane dzięki transgranicznej współpracy Polaków z Serbołużyczanami.

Bitwa pod Budziszynem – tło historyczne

W ostatniej dekadzie kwietnia 1945 roku Łużyce stały się miejscem intensywnych walk, w których 2. Armia Wojska Polskiego, wspierana przez radziecką 52. Armię oraz elementy 5. Armii Gwardii, starła się z niemiecką Grupą Armii „Środek”, dowodzoną przez feldmarszałka Ferdinanda Schörnera. Był to fragment operacji łużyckiej, prowadzonej w końcowej fazie II wojny światowej. Bitwa ta zapisała się jako jedno z najtragiczniejszych wydarzeń w historii polskich sił zbrojnych walczących na froncie wschodnim.

W wyniku błędów i nieudolnego dowodzenia przez gen. Karola Świerczewskiego, 2. Armia WP poniosła bardzo poważne straty, które stanowiły aż 27% wszystkich strat Wojska Polskiego na froncie wschodnim od października 1943 do maja 1945 roku. Oficjalnie straty polskie oszacowano na 6500 zabitych. Straty po stronie niemieckiej i radzieckiej są trudne do ustalenia.

Zdziesiątkowana 2. Armia została wyłączona z dalszych działań bojowych do czasu uzupełnienia strat. Tysiące poległych żołnierzy spoczywa w nieoznakowanych mogiłach na Górnych i Dolnych Łużycach. Na Cmentarzu 2. Armii Wojska Polskiego w Zgorzelcu, pod pomnikiem Orła Piastowskiego, pochowano 3402 z nich.

Rajd pamięci i obecność potomków poległych

Do Crostwitz przybyli uczestnicy 20. edycji rajdu „Szlakiem Bitew, Pomników i Cmentarzy Żołnierzy 2. Armii Wojska Polskiego na Łużycach”. Komandorem rajdu był ppłk w st. spocz. Krzysztof Polusik. W rajdzie uczestniczyli przedstawiciele władz samorządowych powiatów żarskiego i żagańskiego oraz gminy Przewóz. Obecne były liczne organizacje, m.in. Związek Kombatantów RP i Byłych Więźniów Politycznych, Kresowe Towarzystwo Turystyczno-Krajoznawcze im. Orląt Lwowskich, Zielonogórski Oddział Związku Sybiraków i Koło nr 7 Związku Sybiraków w Żarach, harcerze z Chorągwi Ziemi Lubuskiej Hufca Żary, zespół śpiewaczy „Złoty Kłos” z Marszowa, przedstawiciele cechu rzemiosł z Żar, szkoły podstawowe z Przewozu, Żar, Trzebiela i Tuplic, duchowni z Żar, Złotnika i Leszna, przedstawiciele 105. Kresowego Szpitala Wojskowego oraz Stowarzyszenie 42 pz i 11 BZ.

W wydarzeniu uczestniczył także gen. bryg. w st. spocz. Zbigniew Szura, prezes Federacji Polskich Pancerniaków przy Centrum Tradycji Polskich Wojsk Pancernych w Żaganiu. Muzeum Oręża Polskiego w Kołobrzegu reprezentował dyrektor Aleksander Ostasz wraz z rekonstruktorami z Teatru Inscenizacji Historycznych w składzie: Daniel Iwański, Konrad Wożniak i Mateusz Michalik.

Szczególną rolę odegrała 170-osobowa delegacja mieszkańców powiatu żarskiego, w tym 15 potomków poległych żołnierzy 2. AWP z takich miejscowości jak Żary, Żagań, Zielona Góra, Leszno, Wrocław i Krosno. Wśród nich znaleźli się m.in.: Barbara Jakimowicz-Klein, Józef Lenart, rodzina Błażejowskich, Jerzy Warszawski, Henryk Warszawski, Danuta Freder-Kaczmarczyk, Ryszard Koziński i Jerzy Szałaj. Delegację tworzyli także mieszkańcy wsi zamieszkałych po wojnie przez osadników – byłych żołnierzy 2. AWP.

Msza i uroczystości pod pomnikami

Uroczystości rozpoczęła msza święta w miejscowym kościele, odprawiona przez księży z Budziszyna i Żar. Oprawę muzyczną zapewnił młodzieżowy chór serbołużycki z Budziszyna. Następnie uczestnicy przeszli na wzgórze Fulksberg, gdzie znajduje się pomnik upamiętniający poległych żołnierzy 2. Armii WP.

Podczas walk pod Budziszynem w kwietniu 1945 roku zginęło jednorazowo najwięcej Polaków w całej II wojnie światowej. Pomnik w kształcie trójgraniastej kolumny z napisami w językach niemieckim, polskim i górnołużyckim został odsłonięty w 1967 roku. Obok znajduje się monumentalny, betonowy pomnik w kształcie sześciometrowego skrzydła orła, odsłonięty w 1980 roku.

Crostwitz odwiedził w 1975 roku ówczesny arcybiskup krakowski Karol Wojtyła. Jego wizytę upamiętnia tablica na ścianie miejscowego kościoła katolickiego.

Podczas uroczystości przemówienia wygłosili m.in. burmistrz gminy Crostwitz Marko Kliman, przewodniczący Związku Serbów Łużyckich Dawid Statnik, wójt gminy Przewóz Ewelina Rzepka oraz Barbara Jakimowicz-Klein – córka uczestnika Bitwy pod Budziszynem. Następnie złożono wieńce i zapalono znicze. Wartę honorową pełnili rekonstruktorzy z Wałcza i harcerze.

Projekcja filmu dokumentalnego

W miejscowej szkole podano uczestnikom posiłek oraz zaprezentowano premierowo film dokumentalny pt. „Dolina Śmierci”, przedstawiający ostatnie dni wojny na Łużycach, w tym krwawą Bitwę pod Budziszynem. W filmie znalazły się również informacje o pracy i zaangażowaniu dr. Zbigniewa i dr. Krzysztofa Kopocińskich z 105. Kresowego Szpitala Wojskowego w Żarach. Od lat prowadzą oni działania upamiętniające polskich żołnierzy zamordowanych przez niemieckie oddziały w Horce.

Horka – miejsce masakry

Zakończeniem obchodów była uroczystość w Horce, w miejscu, gdzie 26 kwietnia 1945 roku niemiecka Dywizja Grenadierów Pancernych „Brandenburg” zamordowała prawie 300 polskich żołnierzy – rannych, chorych, pielęgniarki i lekarzy. Zbrodnia miała charakter masakry – pomimo oznaczeń Czerwonego Krzyża, ofiary były brutalnie wyrzucane z wozów, bite kolbami, wleczone po ziemi i dobijane strzałami w tył głowy.

Relację jednego z nielicznych ocalałych – kaprala Wacława Klentaka – przytacza Leszek Kania w książce „Budziszyn 1945. Ostatnia kontrofensywa Wehrmachtu”:

„Zabijano wszystkich: rannych, chorych, pielęgniarki i lekarzy. Nie zwracano żadnej uwagi na oznaczenia wozów czerwonym krzyżem chronionych umową międzynarodową. Zabijano w sposób barbarzyński; wyrzucano z wozów, bito kolbami, szarpano rannych, wleczono po ziemi, strzelano im w tył głowy. To była nieludzka masakra.”

(Leszek Kania, 2023, s. 468)

Tablica upamiętniająca ofiary masakry w Horce została wmurowana w fundament kapliczki znajdującej się w centrum wsi. Znajdują się na niej inskrypcje w trzech językach: polskim, niemieckim i serbołużyckim. Została przekazana mieszkańcom przez Kresowe Towarzystwo Turystyczno-Krajoznawcze im. Orląt Lwowskich w 2015 roku. Pod kapliczką uczestnicy uroczystości złożyli kwiaty i zapalili znicze.

Dziedzictwo, które zobowiązuje

Uroczystości w Crostwitz i Horce pokazały, jak ważna jest żywa pamięć historyczna i przekazywanie jej kolejnym pokoleniom. Dzięki zaangażowaniu samorządów, środowisk kombatanckich, muzealników, historyków i rodzin poległych, pamięć o żołnierzach 2. Armii Wojska Polskiego nie gaśnie – wręcz przeciwnie, umacnia się jako element tożsamości narodowej.

To nie tylko historia o tragicznej bitwie i straconym życiu, ale także o obowiązku wobec przeszłości, który spoczywa na obecnych i przyszłych pokoleniach.

„Naród, który nie szanuje swojej przeszłości, nie zasługuje na szacunek teraźniejszości i nie ma prawa do przyszłości.”

— Józef Piłsudski

W miejscu największej ofiary Wojska Polskiego na froncie wschodnim II wojny światowej, wśród zapomnianych mogił i miejsc pamięci, powraca dziś przypomnienie słów innego żołnierza i dowódcy:

„Bez pamięci nie ma tożsamości narodowej.”

— gen. Władysław Anders